Feel Coaching: H Σημασία της Ψυχικής Ανθεκτικότητας απο την Στέλλα Ζουλινάκη

Ο όρος Ψυχολογική - Ψυχική ανθεκτικότητα εμφανίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες στην Επιστήμη της Ψυχολογίας. Σε όλο αυτό το διάστημα έχουν υπάρξει πολλές προσεγγίσεις του όρου, γεγονός που δηλώνει την πολυπλοκότητα του. Πολλοί αναρωτιούνται τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα, ιδιαίτερα την σημερινή εποχή που ως όρος ακούγεται και χρησιμοποιείται συνέχεια.

Στην αγγλική γλώσσα ονομάζεται “Resilience” και προέρχεται από την λατινική λέξη resiliō (re + salire, απαρέμφατο resilire) η οποία σημαίνει: «να αναπηδήσει πίσω, να ανακρούσει» (https://en.wiktionary.org/wiki/resilio).

Ψυχική ανθεκτικότητα (Resilience) σημαίνει να επανέλθει, να ανακάμψει κάποιος μετά από μια άσκηση πίεσης, μετά από τις αντιξοότητες της ζωής. Στους τομείς της μηχανικής και της φυσικής, η λέξη resilience περιγράφεται ως η ικανότητα ενός υλικού να απορροφά την ενέργεια, να αντιστέκεται στη ζημιά και να ανακτά τη δύναμή του γρήγορα.

Ο Rutter (1987) θεωρεί ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα που διαθέτει κάποιος ώστε να αντιμετωπίζεις τις αλλαγές και να επιλύει προβλήματα. Το 1991, οι Garmezzy & Mastern συμπλήρωσαν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία, η ικανότητα και το αποτέλεσμα της επιτυχημένης προσαρμογής του ατόμου στις συνθήκες, ανεξάρτητα από τις δύσκολες ή και απειλητικές καταστάσεις που μπορεί να υπάρχουν. Ενώ μια νέα διάσταση προσθέτουν οι Luthar & Zigler (1991) σημειώνοντας ότι δεν είναι μια στατική ικανότητα αλλά μια διαδικασία χρονών που δεν είναι απαραίτητο να εμφανίζεται σε όλους του τομείς δράσης του ατόμου.

Η ανθεκτικότητα δεν είναι ένα γνώρισμα που οι άνθρωποι είτε έχουν είτε δεν έχουν. Περιλαμβάνει τις συμπεριφορές, τις σκέψεις και τις ενέργειες που μπορεί κάποιος να μάθει και να αναπτύξει μετά από στρατηγικές ενδυνάμωσης.

Η ψυχική ανθεκτικότητα συχνά εξηγείται μέσα από δύο παραμέτρους: την έκθεση στις «δυσκολίες» και την προσαρμογή αυτών των «δυσκολιών» σε «θετικά αποτελέσματα» (Luthar & Cicchetti, 2000).

Όπως παρατηρούμε στους διάφορους ορισμούς που υπάρχουν σχετικά με τη ψυχική ανθεκτικότητα, γεννάται ένα ερώτημα ;

Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι διαδικασία ή ικανότητα;

Αρχικά, είχε θεωρεί ότι είναι ένα «γνώρισμα ή σύνολο μηχανισμών αντιμετώπισης», που υπάρχει εγγενώς στο άτομο, ή μια ικανότητα που του επιτρέπει να ανακάμψει ύστερα από αντίξοα γεγονότα. Στην πορεία θεωρήθηκε ως μια δυναμική διαδικασία.

Παρά τις διαφορές στον ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας η Ann Masten (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα που μελετά την ψυχική ανθεκτικότητα σε νεαρά άτομα που εκτίθενται στη φτώχεια, την έλλειψη στέγης, τη μετανάστευση, την καταστροφή, τον πόλεμο και άλλες αντιξοότητες) υποστήριξε το 1994 ότι πρέπει να προσεγγίσουμε τη ψυχική ανθεκτικότητα σαν μια διαδικασία.

“Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μία αλληλεπίδραση μεταξύ συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του ατόμου και του ευρύτερου περιβάλλοντός του, μια ισορροπία μεταξύ του stress και της ικανότητας να το χειρίζεται και μία δυναμική και αναπτυξιακή διαδικασία που είναι σημαντική στις μεταβατικές φάσεις της ζωής” (Masten,1994).

Το American Psychological Association ορίζει “τη ψυχική ανθεκτικότητα ως τη διαδικασία του να προσαρμόζεται κάποιος καλά όταν αντιμετωπίζει αντιξοότητες, τραύμα, τραγωδία, απειλές, ή σημαντικές απειλές άγχους – όπως προβλήματα που προκύπτουν από την οικογένεια, ή τις σχέσεις, σοβαρά προβλήματα υγείας, εργασιακοί ή οικονομικοί στρεσογόνοι παράγοντες. Σημαίνει να «αναπηδάς» πίσω από τις δύσκολες εμπειρίες”.

Η ψυχική ανθεκτικότητα βοηθά τους ανθρώπους να:

Έχουν αυτοπεποίθηση.
Αντιμετωπίζουν το στρες και τις αντιξοότητες της ζωής.
Είναι λιγότεροι επιρρεπείς σε στρες και κατάθλιψη.
Ανεβάζουν την ενέργειά τους.
Ξεπερνούν τυχόν μειονεκτήματα της παιδικής ηλικίας.
Δημιουργούν θετικές, εποικοδομητικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους.
Ζουν νέες ευκαιρίες, να δοκιμάζουν νέες εμπειρίες.

Κοινή απορία και έρευνα αποτελεί το ποια είναι η πηγή που τροφοδοτεί ορισμένους ανθρώπους και είναι ικανοί (ή ικανότεροι σε σχέση με άλλους ) να προσαρμόζονται και να επιδεικνύουν ψυχική ανθεκτικότητα υπό αντίξοες συνθήκες (Patterson,2002).

Προστατευτικοί παράγοντες της ψυχικής υγείας μπορεί να αποτελούν τα ίδια χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του ατόμου , όπως το χιούμορ, ή εξωγενείς παράγοντες όπως το περιβάλλον της οικογένειας και της ευρύτερης κοινωνίας. Οι παράγοντες αυτοί μειώνουν την πιθανότητα εκδήλωσης προβλημάτων και βοηθούν στη βελτίωση της ψυχικής υγείας, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου τα επίπεδα επικινδυνότητας είναι υψηλά (Masten & Reed, 2002).

Κεντρική αναδεικνύεται η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και της κοινωνικής στήριξης. Οι σχέσεις που έχουν ή δημιουργούν τα άτομα φαίνεται ότι επιτελούν μια σειρά από βασικές λειτουργίες που τα βοηθούν να αλλάξουν τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τις στρεσογόνες εμπειρίες αλλά και να αντιδράσουν με λειτουργικότερους τρόπους σε αυτές. Επίσης, η σχέση με τον εαυτό του και κυρίως οι αντιλήψεις που έχει το άτομο για το ίδιο του τον εαυτό. Ένα καλό επίπεδο αυτογνωσίας, η αυξημένη αυτοεκτίμηση, ο αυτοσεβασμός και η πίστη στην προσωπική αξία προστατεύουν αποτελεσματικά τα άτομα από τις αρνητικές επιπτώσεις δύσκολων συνθηκών.

Ακόμη η πίστη των ατόμων σχετικά με τη δυνατότητά τους να ελέγχουν τα ίδια τις συνθήκες της ζωής τους, δηλαδή η «εσωτερική εστία ελέγχου» αποτελεί βασικό προστατευτικό παράγοντα απέναντι στην αντιξοότητα. Επίσης, το ίδιο ισχύει και για τις πεποιθήσεις τους ως προς την ικανότητα τους να στοχεύουν, να διαχειρίζονται τις τραυματικές εμπειρίες και τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζουν, δηλαδή οι αντιλήψεις για την αυτοαποτελεσματικότητά τους.

Ένας άλλος σημαντικός προστατευτικός μηχανισμός αφορά στον τρόπο που τα άτομα, ερμηνεύουν και νοηματοδοτούν τις δυσχερείς ή τραυματικές εμπειρίες που βιώνουν. Όταν ένα άτομο καταφέρει να επεξεργαστεί τόσο γνωστικά όσο και συναισθηματικά μια τραυματική εμπειρία και καταλήξει σε κάποια μορφή κατασκευασμένου νοήματος, τότε έχει βρεθεί ότι έχει καλύτερη προσαρμογή σε αυτήν. Κατανοεί δηλαδή την εμπειρία, το να βρει κάποιο όφελος σε αυτήν, με το να αναθεωρήσει τον τρόπο που ορίζει κανείς τον εαυτό του, με το να αποδεχτεί την τραυματική εμπειρία και να προχωρήσει σε μια μετατραυματική ανάπτυξη.

Το άτομο θα πρέπει να μάθει να διαχειρίζεται τα συναισθήματα που προκύπτουν από την τραυματική εμπειρία και αντιξοότητα. Η ικανότητα αποτελεσματικής συναισθηματικής ρύθμισης, τόσο με την έννοια της αποδοχής, ανοχής και της τροποποίησης των αρνητικών συναισθημάτων, όσο και με την έννοια της δημιουργίας, διατήρησης και ενίσχυσης των θετικών συναισθημάτων συμβάλλει σημαντικά στην ψυχική ανθεκτικότητα. Τέλος, το είδος των σκέψεων και των συμπεριφορών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να διαχειριστούν τις στρεσογόνες εμπειρίες, δηλαδή οι στρατηγικές αντιμετώπισης που χρησιμοποιούν έχει διαφορική επίδραση στην ψυχική τους ανθεκτικότητα. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι οι ενεργητικές στρατηγικές αντιμετώπισης, εκείνες που βασίζονται στην προσέγγιση της στρεσογόνου εμπειρίας και εστιάζουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος σχετίζονται θετικά με την ψυχική ανθεκτικότητα.

Πολλοί ερευνητές (Zautra et al, 2010 ;Lyobomirsky & DellaPorta, 2010) θεωρούν ότι το Life Coaching, η άσκηση, η ενσυνειδητότητα (mindfulness) ή τόνωση της ελπίδας και της αισιοδοξίας, η καλλιέργεια της ευτυχίας είναι τεχνικές που μπορεί να ενισχύσουν την ψυχική ανθεκτικότητα και κατά συνέπεια την θετική στάση του ατόμου απέναντι σε στρεσογόνες συνθήκες.

Η αντιξοότητα, το στρες και το τραύμα αποτελούν αναπόφευκτες εμπειρίες της ζωής. Εκτιμάται ότι οι περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους τουλάχιστον ένα τραυματικό γεγονός, δηλαδή ένα γεγονός που είναι βίαιο, απειλητικό για τη ζωή ή έξω από το εύρος της φυσιολογικής ανθρώπινης εμπειρίας. Πέρα από τα τραυματικά γεγονότα, ωστόσο, όλοι οι άνθρωποι βιώνουν σημαντικές δυσχέρειες και αρνητικά γεγονότα ζωής όπως ο χωρισμός, η απώλεια της εργασίας ή η απώλεια αγαπημένων προσώπων.

Παρακάτω, αναφέρονται ορισμένα ερωτήματα που θα μπορούσατε να θέσετε στον εαυτό σας ώστε να αντλήσετε πληροφορίες σχετικά με τη δική σας ψυχική ανθεκτικότητα:

Ποιες είναι οι δυσκολίες / δύσκολα γεγονότα που έχω ζήσει στη ζωή μου;

Πώς με επηρέασαν οι συγκεκριμένες δυσκολίες ;

Τι ήταν αυτό που με βοήθησε να αντεπεξέλθω ;

Υπήρχε κάποιο πλαίσιο στήριξης (άνθρωποι) που με υποστήριξαν και με βοήθησαν ουσιαστικά ;

Τι έμαθα για τον εαυτό μου και τον τρόπο που αντιδρώ και διαχειρίζομαι τέτοιες καταστάσεις;

Θα μπορούσα να βοηθήσω ανθρώπους που τυχόν περνάνε παρόμοιες δυσκολίες (π.χ. μέσω εθελοντισμού);

Τι μου προσφέρει ελπίδα κι αισιοδοξία για το μέλλον;

Καλλιεργώντας την ψυχική ανθεκτικότητα, οι άνθρωποι αποκτούν δεξιότητες όπως η διαχείριση του άγχους, ο προσανατολισμός στις εσωτερικές δυνάμεις, η ευελιξία και η ικανότητα αντιμετώπισης του μέλλοντος με θετικό τρόπο. Επεκτείνουν το πεδίο δράσης τους και βλέπουν τους εαυτούς τους ως αυτό-αποτελεσματικούς. Αυτή η στάση διευκολύνει και ενθαρρύνει την πραγματοποίηση των προσωπικών και επαγγελματικών φιλοδοξιών και εφοδιάζει με δύναμη το άτομο για να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της ζωής

Απόσπασμα από την εργασία μου για Ψυχική Ανθεκτικότητα στην Θετική Ψυχολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Βιβλιογραφία:

Frankl, V. E. (2010). Το νόημα της ζωής. Αθήνα: Ψυχογιός.
Λακιώτη, Α. (2011). Η έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας, Στο Α. Σταλίκας, Π. Μυτσκίδου (Επιμ.) Εισαγωγή στη θετική ψυχολογία Αθήνα: Τόπος.
Smith, J. L., & Hollinger-Smith, L. (2015) Savoring, resilience,and psychological well-being in older adults. Aging & Mental Health,
Ferguson, D. (2009). Resilience: What you need to know about personal wellbeing. Teacher: The National Education Magazine, (Feb 2009)
Φωτογραφία:https://giatioxi.gr/η-ψυχική-ανθεκτικότητα-dr-αναστάσιος